HAZOP چیست؟ روش HAZOP یک تکنیک استقرایی است (از جزء به کل) و توسط شرکت امپریال چیمیکال ال تی دی (به انگلیسی: Imperial Chemicals Ltd) برای شناسایی خطر در کارخانه‌های فرآوری مواد شیمیایی توسعه پیدا کرد. این تکنیک یک نوع طوفان فکری ساختاری است که به‌موجب آن‌یک گروه به صورتی سیستماتیک و هدفمند عناصر تشکیل دهنده یک فرآیند را بررسی می‌کنند و مقصود و هدف هر یک را تعریف می‌کنند.
HAZOP مخفف چیست؟
مطالعه HAZOP (به انگلیسی: Hazard and Operability Studies) یک تکنیک چند منظوره است و در صورت استفاده صحیح و اصولی و پس از استفاده از آن نتایج خوبی برای صنعت به همراه خواهد داشت. امید است که پس از مطالعه این راهنما، دیدی مناسب جهت گرایش و استفاده شما از این رویکرد کاربردی و عالی ایجاد گردد.
ارزیابی ریسک HAZOP در طول زمان به خوبی توسعه پیدا کرده است و در اکثر برنامه‌ها و پروژه‌ها میتوان از آن استفاد کرد. مطالعه HAZOP یک تجزیه و تحلیل ساختاری از یک سیستم، فرآیند یا عملیاتی است که اطلاعات دقیقی از طراحی آن در دسترس است و توسط یک تیم چند رشته‌ای انجام میگردد. این تیم، فرایند یا عملیات شرکت را به صورت خط به خط یا مرحله به مرحله بررسی می‌نماید.
در حالی که سیستماتیک و دقیق بودن تجزیه تحلیل کمک زیادی به افزایش خلاقیت می‌کند. این کار با استفاده از یک سری کلمات راهنما در ترکیب با پارامترهای سیستم انجام میگردد تا به دنبال انحرافات معنی دار با هدف طراحی گردد.
بیشتر بخوانید:
تمرکز و رویکرد HAZOP
به این نکته توجه کنید، انحرافات معنا دار صرفا در حالت فیزیکی معنا پیدا می‌کند و رخ می‌دهد، برای مثال میتوان به عدم وجود جریان مواد، فشار بالا، یا رخ دادن واکنش معکوس اشاره نمود و انحرافاتی همچون نبود درجه حرارت و یا ویسکوزیته معکوس چون هیچ معنای فیزیکی ندارند و از این رو در نظر گرفته نمی شوند. تیم HAZOP بر انحرافاتی تمرکز می‌کند که می‌تواند منجر به خطرات بالقوه برای ایمنی، بهداشت و یا محیط زیست گردد.
رویکرد HAZOP انعطاف‌پذیر است و می‌تواند برای شناسایی خطرات بالقوه در امکانات مختلف در همه مراحل طراحی و توسعه آن‌ها مورداستفاده قرار گیرد. به‌طور خلاصه، بازنگری برنامه‌های احتمالی یک وسیله موجود، به‌وسیله تمرین HAZOP که می‌تواند خطراتی را که قبلاً برنامه‌ریزی نشدهاند را شناسایی کند، می‌تواند جامع‌تر و کامل‌تر صورت گیرد. این مفهوم شامل تحقیق درباره این موضوع است که چگونه ممکن است یک کارخانه از هدف طراحی خود منحرف گردد.
اگر در فرایند شناسایی مشکلات در یک مطالعه HAZOP راه حلی آشکار شود، آن راه حل به عنوان بخشی از نتیجه HAZOP ثبت میگردد؛ با این حال باید مراقبت های لازم جهت حذف تلاش هایی جهت پیدا کردن راه حل های مبهم انجام گردد، زیرا هدف اصلی HAZOP شناسایی مشکلات می‌باشد نه پیدا کردن راه حل.
HAZOP بر مبنای این اصل که چندین متخصص با زمینه‌های مختلف بتوانند با تعامل با یکدیگر مشکلات بیشتری را شناسایی کنند و نتایج را ترکیب کنند، ایجاد شده است. معروف‌ترین روش HAZOP “راهنمای کلمات” است، با این حال چندین تخصص از این روش وجود دارد.
شناخت مفاهیم HAZOP
خطر: منبع احتمالی آسیب. انحراف از طراحی یا هدف عملیاتی ممكن است تولید یا ایجاد خطر کند. خطرات محوریت مطالعات HAZOP هستند و باید توجه داشت که تنها یک خطر می‌تواند منجر به چندین آسیب شود.
آسیب: آسیب فیزیکی یا آسیب رسیدن به‌سلامت نیروی انسانی و اموال یا محیط‌زیست. آسیب نتیجه یک خطر است و ممکن است انواع مختلفی داشته باشد: بیماری یا ایمنی کاربر، ایمنی کارکنان، ریسک‌های تجاری، ریسک‌های قانونی، ریسک‌های زیست‌محیطی و غیره.
ریسک: ترکیبی از احتمال وقوع آسیب و شدت آن آسیب. به معنای دقیق، “ریسک” همیشه در ارزیابی ریسک HAZOP به‌صراحت مشخص نمی‌شود، زیرا متدولوژی اصلی نیازی به شناسایی (همچنین به عنوان رتبه‌بندی) از احتمال یا شدت آسیب نمی‌دهد. با این حال، تیم‌های ارزیابی ریسک (ارزیابی ریسک چیست؟) می‌توانند این روش را برای ارزیابی بیشتر و تعیین اولویت‌بندی ریسک‌ها در صورت نیاز انتخاب کنند.
HAZOP به عنوان ابزار ارزیابی ریسک
- یک روش طوفان فکری،
- یک ابزار ارزیابی ریسک کیفی ،
- یک ابزار ارزیابی ریسک استنتاجی است، به این معنی است که این روش یک رویکرد شناسایی ریسک از “پایین به بالا” است، جایی که موفقیت بر توانایی کارشناسان در پیش‌بینی انحرافات مبتنی بر تجارب گذشته و تخصص‌های عام بستگی دارد.
بیشتر بخوانید:
کاربرد HAZOP در چیست؟
HAZOP برای ارزیابی خطرات در تسهیلات، تجهیزات و فرایندها مناسب است و قادر به ارزیابی سیستم از دیدگاه‌های مختلف می‌باشد:
طراحی:
- ارزیابی قابلیت طراحی سیستم جهت مطابقت با مشخصات کاربر و استانداردهای ایمنی
- شناسایی نقاط ضعف در سیستم
محیط‌های فیزیکی و عملیاتی:
- ارزیابی محیط برای اطمینان از این‌که سیستم به‌صورت صحیح نصب ، پشتیبانی، تعمیر و نگهداری و غیره می‌شود.
کنترل‌های عملیاتی و فرایندی:
- ارزیابی کنترل‌های مهندسی ، توالی عملیات، کنترل‌های فرایندی (مثال: تعاملات انسانی) و غیره
- ارزیابی حالت‌های عملیاتی مختلف – شروع، آماده‌به‌کار، عملکرد نرمال، حالت‌های ثابت و غیرمتعارف، خاموش شدن طبیعی، خاموش شدن اورژانسی و غیره
مزایا و معایب
مزایا
هنگام مقابله با خطراتی که اندازه‌گیری آن‌ها دشوار است مفید است
خطراتی همچون:
- خطرات ریشه در عملکرد و رفتار انسان دارد
- خطراتی که برای تشخیص، تجزیه‌وتحلیل، جداسازی، شمارش، پیش‌بینی و غیره دشوار است.
- متدولوژی به‌صراحت نمی‌تواند شمارا در میزان یا اندازه‌گیری احتمال وقوع، شدت اثر یا توانایی تشخیص کمک کند.
- الهام گرفته و ساخته‌شده از روش طوفان فکری است و روشی همه‌جانبه و سیستماتیک می‌باشد.
- ساده‌تر و شهودی‌تر از دیگر ابزارهای مدیریت ریسکی که معمولاً مورداستفاده قرار می‌گیرد.
معایب
- هیچ وسیله‌ای برای ارزیابی خطرات مربوط به تعاملات بین بخش‌های مختلف یک سیستم یا فرآیند موجود نیست
- عدم وجود رتبه‌بندی ریسک و یا قابلیت اولویت‌بندی
- تیم‌ها ممکن است به‌صورت اختیاری چنین توانایی را در صورت نیاز ایجاد نمایند
- هیچ وسیله‌ای برای ارزیابی اثربخشی کنترل‌های موجود یا پیشنهادی وجود ندارد
- برای این منظور می‌بایست HAZOP را با دیگر ابزارهای مدیریت ریسک هماهنگ کنید
اعضای تیم
ارزیابی ریسک HAZOP یک تلاش تیمی است. تیم در حد امکان با توجه به مهارت‌ها و تجربه خود باید در حداقل تعداد نفرات ممکن حدود 4-5 نفر تشکیل شود. در یک فرایند خیلی بزرگ که تعداد جلسات زیاد HAZOP نیاز خواهد بود، ممکن است افراد داخل تیم در هر جلسه به دلیل نیاز به متخصصین مختلف و وجود نمایندگان از نقش‌های مختلف، تغییر کنند. در هر مطالعه HAZOP ممکن است تا حدود 20 نفر درگیر شوند ولی توصیه میگردد که تیم جلسات هیچ‌وقت از 7-8 نفر تجاوز نکند (تیم بزرگ پیشرفت کندی داشته و هزینه آن بیشتر میگردد). هر عضو تیم باید یک نقش قطعی داشته باشد و توجه داشته باشید از تکثیر نقش‌ها (مثلاً مشتری، نمایندگان پروژه و …) اجتناب گردد.
بیشتر بخوانید:
KPI چیست؟ راهنمای کامل شاخص کلیدی عملکرد
رویکرد HAZOP چیست؟
انواع HAZOP وجود دارد اما در نهایت فرایند روش HAZOP در چهار مرحله و به شرح زیر است:
گذاشتن کامنت