از جمله روش های ارزیابی ریسک استفاده از فاکتورهای احتمال و تاثیر ریسک است. احتمال و تاثیر دو فاکتور مهم در ارزیابی ریسک محسوب می شوند. هر چند در روشی مثل ارزیابی ریسک به روش FMEA از یک فاکتور دیگر، به نام احتمال کشف ریسک نیز استفاده می شود اما به طور معمول از این دو فاکتور برای ارزیابی ریسک ها استفاده می شود. می توان از این دو فاکتور، احتمال و تاثیر، به شکل های مختلف برای ارزیابی ریسک های شناسایی شده استفاده نمود. در ادامه‌ی آموزش، این دو بعد مهم از ریسک را مورد بررسی قرار می دهیم:
دو بُعد موجود در ریسک:
بین استانداردها و دستورالعمل‌های ملی و بین‌المللی و همچنین نهادهای حرفه‌ای توافق گسترده‌ای بر روی تعریف «ریسک» وجود دارد. اگرچه ممکن است عینا مطابق یکدیگر نباشند، اما همه اتفاق نظر دارند که ریسک دارای دو بُعد است. اولی مربوط به عدم قطعیت است، زیرا ریسک چیزی است که هنوز اتفاق نیفتاده است و ممکن است رخ بدهد یا ندهد. مورد دوم درباره این است که در صورت وقوع ریسک چه اتفاقی می افتد، زیرا ریسک ها بر اساس تأثیر آنها بر اهداف تعریف می شوند. یک تعریف معمولی دو بعدی از ریسک در حوزه مدیریت پروژه این است: «یک رویداد یا شرایط نامشخص که در صورت وقوع، تاثیر مثبت یا منفی بر هدف پروژه دارد.»
استفاده از اصطلاحات «احتمال» و «تأثیر» برای توصیف این دو بُعد معمول است، با «احتمال» به این موضوع که احتمال وقوع رویداد یا شرایط ریسک چقدر است (بُعد عدم قطعیت)، و «تأثیر» که میزان آن را به تفصیل توضیح می‌دهد. در صورت تحقق ریسک (بُعد اثر) اتفاق می افتد. هنگام ارزیابی اهمیت هر ریسک معین، لازم است هر دو بُعد را در نظر بگیرید. واضح است که یک رویداد نامشخص که احتمالاً رخ می‌دهد (یعنی احتمال بالایی دارد) اما دارای تأثیر کمی یا بدون تأثیر بر اهداف (تأثیر کم) است، مهم نیست. به طور مشابه، یک ریسک ممکن است آنقدر احتمال وقوع پایینی داشته باشد که حتی اگر تأثیر قابل توجهی برایش متصور باشیم، ممکن است ارزش بررسی را نداشته باشد. فرآیندهای مدیریت ریسک اغلب شامل چارچوب هایی برای تعیین اهمیت یک ریسک بر اساس احتمال و تأثیر است.
برای اینکه ارزیابی‌های ریسک منسجم و معنادار باشند، باید به روشی که در آن احتمال و تأثیر ارزیابی می‌شود توجه شود. ارزیابی تأثیر یک ریسک نسبتاً ساده است، زیرا این امر صرفاً مستلزم تعریف وضعیت پس از وقوع ریسک و سپس برآورد تأثیر احتمالی بر هر هدف است. ارزیابی تاثیر تمرینی در تخیل ساختاریافته است: “اگر این اتفاق بیفتد، چه تاثیری خواهد داشت؟” اما بُعد دیگر ریسک کمتر قابل ارزیابی است. متخصصان ریسک و تیم های پروژه به طور یکسان در ارزیابی احتمال وقوع یک ریسک معین با مشکل مکرر مواجه می شوند. در ادامه، سه روش استفاده از این فاکتورها در ارزیابی ریسک را مورد بررسی قرار می دهیم:
1. ماتریس احتمال – تاثیر
هنگامی‌که پارامترهای تأثیرگذار برای یک ریسک (مانند هزینه، برنامه، عملکرد) به دست آمدند، می‌توان از سیستم رتبه‌بندی گراف احتمال – تاثیر (PIGs) برای ارزیابی ریسک استفاده کرد. محدوده تاثیرات اغلب در سطح واحدهای کسب و کار استراتژیک (SBU) و پروژه تعیین می‌شود و در برنامه مدیریت ریسک تعریف می‌شود. این رویکرد احتمال وقوع هر یک از ریسک‌ها را بررسی و آثار بالقوه بر اهداف پروژه را از نظر زمان، هزینه و کیفیت تعیین می‌کند.
جهت تعیین اهمیت ریسک و تأثیر آن بر اهداف پروژه، از ماتریس ارزیابی ریسک یا ماتریس احتمال اثر استفاده می‌شود.
بیشتر بخوانید:
نحوه استفاده از شبکه تاثیر احتمال:
- این ماتریس ترکیب احتمال و آثار را به گونه‌ای مشخص می‌کند که می‌توان ریسک‌ها را با اولویت‌های پایین و متوسط و بالا درجه بندی کرد. معمولاً برای فهم راحت‌تر از رنگ ها به‌جای عدد در ماتریس احتمال-اثر استفاده می‌شود.
- نواحی مختلف در ماتریس ممکن است، بنا به شرایط پروژه ، به‌گونه‌ای در نظر گرفته شود که نمایانگر میزان تمایل ذینفعان برای پذیرش ریسک باشد.
- در طول مرحله شناسایی، نزدیک‌ترین و محتمل‌ترین حالت، به منظور تعیین سطح تاثیر هزینه و برنامه (برای مثال، پایین، متوسط و بالا) استفاده می‌شود. نمونه‌ای از یک فاکتور وزنی دهی را می‌توان در جدول زیر مشاهده کرد.
- امتیاز P – I را می‌توان با ضرب امتیاز داده‌شده به تاثیر و احتمال تعیین کرد.
| رتبه تاثیر | فاکتور PIGs (وزن) |
|---|---|
| خیلی کم کم متوسط زیاد خیلی زیاد |
0.05 0.1 0.2 0.4 0.8 |
یک نمونه ی نمایش نمرات شبکه احتمال – تاثیر (P-I)، نمایش آن در یک ماتریس است. مانند شکل زیر که نمرات در یک ماتریس 5*5 نمایش داده شده‌اند. این ماتریس می‌تواند 3*3 هم باشد.
امکان دارد اثرات هزینه و برنامه، برای هر ریسک خاص از نظر شدت، در سطوح مختلفی قرار گیرد. در بدترین حالت برای رتبه‌بندی کلی استفاده می‌شود.
شاخص تاثیر – احتمال
کلید استفاده از ماتریس:
قرمز: ریسک‌های با درجه بحرانی
طلایی: ریسک‌های با درجه بالا
زرد: ریسک‌هایی با درجه متوسط
سبز: ریسک با درجه کم
نتیجه این ارزیابی، رتبه‌بندی تمام ریسک‌ها در برگه ثبت پروژه است. ریسک‌ها ممکن است از نظر هزینه، برنامه و / یا عملکرد رتبه‌بندی شوند، به‌عنوان‌مثال پاسخ به سؤال “10 ریسک با درجه بحرانی کدام‌اند؟”
این برنامه همچنین نشان خواهد داد که در زمان ایجاد طرح‌های پاسخ به ریسک یا تخصیص منابع پروژه، ریسک‌ها باید اولویت‌بندی شوند.
2. جدول‌های تاثیر-احتمال (P-I)
جدول‌های تاثیر-احتمال از جمله روش های ارزیابی ریسک محسوب می شوند. از جدول‌های تاثیر-احتمال (P-I) برای ارزیابی اهمیت نسبی ریسک‌ها استفاده می‌شود.
در جدول‌های تاثیر-احتمال همانند نقشه‌برداری ریسک، احتمال وقوع و تاثیر بالقوه یک ریسک با انتخاب دامنه کم / متوسط / بالا تعیین می‌شود. مقدار عددی که به هر یک از نقاط داده می‌شود، با توجه به نوع پروژه و نحوه سرمایه‌گذاری انجام‌شده توسط مدیر پروژه یا اعضای تیم پروژه تعیین می‌شود. (مقاله مدیریت ریسک پروژه را ببینید)
نحوه استفاده:
به عنوان نمونه یک طبقه‌بندی ساده از احتمال و شدت ریسک می‌تواند این‌گونه باشد:
یک طبقه‌بندی ساده از احتمال و شدت ریسک
یک مثال از جداول P-I در جدول زیر نشان داده‌شده است. در این مثال برای کمی و عددی کردن احتمال وقوع ریسک‌ها ابتدا یک معیار برای جانمایی ریسک‌ها در جدول مشخص می‌کنیم. به طور مثال ریسک‌هایی که احتمال وقوع آنها را خیلی کم انتخاب می‌کنیم، در حالت واقعی کمتر از 10 درصد احتمال دارد اتفاق بیفتند؛ سپس یک عدد با توجه به شریط سازمان یا پروژه و سطح ریسک‌پذیری برای هر کدام انتخاب می‌کنیم.
نمرات P-I برای هر ریسک با ضرب امتیاز احتمال آنها با نمرات تاثیر آنها به دست می‌آید که اجازه مقایسه مستقیم ریسک‌ها را می‌دهد. هرچه امتیاز P-I بیشتر باشد، شدت ریسک بزرگ‌تر و بیشتر خواهد بود و برای پاسخ‌دهی در اولویت است.
جدول تاثیر-احتمال
مشکلات جدول‌های تاثیر-احتمال:
یکی از مشکلات در این روش این است که برای هر معیار یک واحد و عدد جداگانه سنجش، تعیین نمی‌گردد و برای تعیین شدت و اولویت ریسک‌ها از ضرب همین مقیاس با احتمال وقوع استفاده می‌کند. به‌طور مثال در جدول بالا تاثیر بر روی هزینه و زمان پروژه با یک مقیاس سنجیده می‌شود در صورت که ممکن است برای مدیر پروژه یا ذینفعان، وزن هر معیار متفاوت باشد و حتی اینکه تعداد معیارهای بیشتری وجود داشته باشد، در این صورت اولویت‌بندی ریسک‌ها تغییر خواهد کرد و فرایند پیچیده‌تری را طی خواهد کرد.
بیشتر بخوانید:
3. نقشه‌برداری ریسک
نقشه برداری ریسک یا نگاشت ریسک نیز از دیگر روش های ارزیابی ریسک است که در عین سادگی کاربردی نیز هست. در نقشه‌برداری ریسک (Risk mapping)، یک نقشه از دو بعد (یا مقیاس) تشکیل می‌شود. در محور اول، ریسک با توجه به احتمال وقوع رخداد، و در محور دوم، ریسک با توجه به شدت بالقوه‌ای که برای آن پیش‌بینی می‌شود، ارزیابی خواهد شد.
این نقشه دوبعدی به عنوان یک نمایش گرافیکی مهم، مدیر پروژه را قادر می‌سازد تا اهمیت نسبی قرار گرفتن در معرض ریسک های بالقوه را در مرحله اولیه ارزیابی کند. ریسک‌ها به ترتیب سنجیده می‌شوند و بر روی نمودار ترسیم می‌شوند.
منحنی‌های کشیده شده بر روی نمودار، بسته به ریسک و تفاوت احتمال / شدت آنها، تحلیلگران را در تعیین اهمیت نسبی ریسک‌هایی که رسم شده‌اند، هدایت می‌کند. در واقع ریسک یک تابع از تعامل بین احتمال وقوع و شدت بالقوه آن است، و نقشه‌ی ریسک پیشنهادشده، یک تابع است که منحنی‌هایی را ارائه می‌دهد که در آن، هر منحنی نشان‌دهنده معادل آن ریسک اما با تفاوت در احتمال وقوع و شدت بالقوه آن است.
نحوه استفاده:
میزان ریسک‌پذیری هر سازمان با سازمان دیگر متفاوت است. (مقاله مدیریت ریسک سازمانی را ببینید) هر سازمان باید مشخص کند که تحمل قبول ریسک‌ها با چه سطحی از بزرگی را داراست و همچنین ریسک‌ها از چه سطحی به بعد برای سازمان بحرانی تلقی می‌شوند. در نقشه‌برداری ریسک این منحنی‌ها با توجه به میزان ریسک‌پذیری سازمان یا پروژه روی نمودار قرار می‌گیرند. برای قرار دادن ریسک‌ها در نقشه به این صورت اقدام می‌شود که؛
- احتمال وقوع و تأثیر بالقوه هر یک از ریسک‌ها با انتخاب دامنه کم / متوسط و بالا تعیین می‌شود و ریسک‌ها با مختصاتی که برای آنها از این طریق انتخاب می‌شود در نقشه قرار می‌گیرند.
- هر چه منحنی از مبدأ فاصله بیشتری داشته باشد بزرگی ریسک بیشتر خواهد بود.
- در نهایت ریسک‌ها از روی قرار گفتن در نقشه، به سه دسته‌ی کم، متوسط و بحرانی تقسیم می‌شوند و اولویت پاسخ دهی به ریسک‌ها برای مدیر سازمان یا پروژه مشخص می‌شود.
یک نمونه از نقشه‌برداری ریسک
4. نمودار ماتریس ریسک
یکی دیگر از روش های ارزیابی ریسک، نمودار ماتریس ریسک است. یک روش ساده و کاربردی، که اغلب برای جداسازی ریسک‌های با تأثیر بالا از ریسک‌های با تأثیر پایین استفاده می‌شود.
شکل زیر نشان می‌دهد که نمودار ماتریس ریسک چگونه احتمال و تأثیر یک ریسک را تعیین می‌کند. این روش اغلب در کارگاه‌های مدیریت ریسک استفاده می‌شود، جایی که ریسک‌ها شناسایی‌شده و سپس برحسب تأثیر و احتمال‌شان ارزیابی می‌شوند. در این روش ساده ریسک‌ها را به چهار دسته مختلف تقسیم می‌کنند که هر دسته نکات و دستور عمل خاص خود را برای مقابله با ریسک داراست. بچه گربه، سگ کوچک، تمساح و ببر.
نمودار ماتریس ریسک
مثال‌هایی از نحوه‌ی جانمایی ریسک‌ها در این روش:
دسته بچه‌گربه:
ریسک کارمندانی که تا دیر وقت کار می‌کنند، به‌عنوان بچه‌گربه در نظر گرفته می‌شود. چون این کارکنان کار خودشان را در زمان مقرر به پایان می‌رسانند، توجه کمی به این موضوع نیاز است.
دسته سگ کوچک:
به طور مثال باران در شهر منچستر انگلیس به‌شدت محتمل است اما تأثیر کمی بر کار ساخت‌وساز دارد چرا که کارکنان آموزش های لازم را برای انجام اقدامات خاص برای مقابله با چنین رویدادهایی را می‌بینند. این ریسک به‌عنوان یک سگ کوچک در نظر گرفته می‌شود.
دسته تمساح:
جاری شدن سیل در محوطه و محیط یک کسب‌وکار ممکن است به علت موقعیت آن، احتمال پایینی داشته باشد، اما درصورتی‌که این سیل رخ دهد، تأثیر عمده‌ای بر سود کسب‌وکارها خواهد داشت. این تمساح (ریسک) با اطمینان از وجود سیل بند مناسب در محل، یا با ذخیره کردن محصولات نهایی در یک ساختار ضد آب، مدیریت می‌شود.
دسته ببر:
در توسعه یک محصول دارویی، عوارض جانبی آزمایش اولیه بر روی انسان بسیار محتمل است و ممکن است تأثیر زیادی داشته باشد. این ببر (ریسک) اغلب با تست کردن روی نمونه های کوچک و اطمینان از اینکه داوطلبان در برابر اثرات دراز مدت بیمه می‌شوند، کاهش می‌یابد.
این دسته بندی، ارزیابی ساده و قابل فهمی را از ریسک ها ارائه می دهد و اولویت پاسخ دهی را نیز مشخص می کند. به طور معمول دسته ببرها و تمساح‌ها، قبل از دسته سگ کوچک و بچه‌گربه، کاهش داده می‌شوند مگر اینکه شرایط خاصی وجود داشته باشد.
گذاشتن کامنت